J. S. Bachs muziek interpreteren en spelen: Waar begin je? [serie Klassieke muziek interpreteren]

Al jaren ben ik geïnteresseerd in de muziek van Johann Sebastian Bach (1685-1750). Ik houd als muziekprofessional van grondige muziekwetenschappelijke onderzoeken. Geen nattevingerwerk. Tegelijk heb ik als muzikant juist oog voor persoonlijke intuïtie en smaak. Beide kanten van muziek wil ik in balans houden. En de resultaten op toegankelijke wijze met anderen delen.

Daarom neem ik je in mijn 7-delige blogserie ‘klassieke muziek interpreteren’ mee in mijn ontdekkingsreis naar Bachs muziek. Hoe je zijn muziek interpreteert en speelt. Het gaat me om inzichten die in het Bach-onderzoek breed worden gedragen.

Uit ervaring weet ik dat deze informatie online moeilijk te vinden is. Wikipedia-achtige sites geven je biografische info, maar weinig kwalitatieve informatie over het uitvoeren zelf. En niet iedereen is op de hoogte van wat we weten vanuit wetenschappelijk Bach-onderzoek. Misschien heb je geen tijd en energie om die dikke boeken te lezen. Of weet je niet waar je moet beginnen.

Ik help je graag verder op weg. Wat gaan we precies doen?

Ik deel met jou de belangrijkste muziekwetenschappelijke inzichten. Wat we wél weten en wat we nog niet (kunnen) weten. Zodat jij in korte tijd weet wat er in de academische Bach-discussie speelt. Al deze inzichten kun je uiteraard toepassen op je eigen instrument. Mijn insteek is de HIP-benadering: Historically informed performance. Later meer daarover.

Misschien wil je juist de voetnoten induiken. Daarom bied ik veel literatuuradvies en tips voor verdere verdieping over Bach en hoe je zijn muziek kan interpreteren en spelen.

Ik geef ook tips voor hoe je Bach op de ‘piano’ speelt. Ja, inderdaad, wat Ton Koopman het “zwarte monster” noemt dat Bach nooit heeft gekend (Koopman 2008, 4). Ik ben nu eenmaal een pianist en pianoleraar. Geen klavecinist of organist. Ik wil weten of én in hoeverre je een vertaalslag kan maken. Vanuit de historische instrumenten die Bach kende naar uitvoeringen op onze moderne piano.

“You play Bach your way, and I’ll play him ‘his’ way.”

– Wanda Landowska

Een beroemde uitspraak van pianist Wanda Landowska. Negatief begrepen suggereert deze uitspraak een houding van: ‘Zó hoor je deze componist, artiest of dit muziekgenre uit te voeren’. Vaak gepaard met een impliciet oordeel over wat ‘correct’ is. Soms plakt men het normerende woord ‘authentiek’ erachter. Dat zie je bij sommige klassieke muzikanten die ‘barok’ spelen, de muziek van Bach. Zo van: “Wat wij doen is authentieke uitvoeringspraktijk.” Oftewel wat jij doet is niet “authentiek”?

Deze ouderwetse visies kunnen ergernis opwekken. Wie ben jij om te bepalen hoe je een genie als Bach speelt? En hoe kun je dat weten? Bach is al eeuwen dood en we hebben geen opnames. Bovendien is muziek een kwestie van smaak. Het gaat juist om hoe jij vindt dat muziek gespeeld moet worden. Jouw unieke stem als artiest.

Toch vind ik beide posities – authentiek of alleen smaak – aan de extreme kant zitten.

Zeker: muziek moet je interpreteren. Persoonlijke voorkeuren spelen een cruciale rol. Maar muziek is ook een vak, niet alleen smaak. De muziekwetenschap levert je kennis die je niet zomaar kan negeren. Kennis over articulatie, ritme, harmonie, melodie, versieringen en hoe je Bachs noten moet begrijpen. Tegelijkertijd zijn labels als ‘authentiek’ of ‘enige correcte uitvoering’ sinds alle 20e-eeuwse Bach-onderzoeken passé. De praktijk van de 18e-eeuw is niet zo zwart-wit als wij denken. Soms zelfs rommelig. Onfeilbare waarheden kun je dus beter thuis laten. Je werkt in muziek met betwistbare argumenten, intuïtie en smaak. Niet met wiskundige bewijzen.

Bach-specialist en fluitist Barthold Kuijken waarschuwt terecht: “The more we study the old sources, the more it becomes obvious that there is not a unique historical truth, valid for all times, places, styles, genres, and composers.” (Kuijken 2013, 4).

Maar wat is dan de gulden middenweg? En uiteindelijk toch de vervolgvraag: Hoe moet je de muziek van J. S Bach interpreteren en spelen? ‘Zoals Bach het heeft bedoeld’?

Die vraag houdt muzikanten vanaf de 20e-eeuw enorm bezig. Er bestaat sinds 1950 rondom die vraag een groot specialistisch vakgebied. Het heet de ‘Historically Informed Performance’, afgekort HIP.

‘Historisch-geïnformeerd’ klinkt duidelijk minder normerend dan ‘authentieke uitvoeringspraktijk’. Daarom geef ik de voorkeur – en velen met mij – aan die term. Het gaat niet om een moralistisch vingerwijzen. Of jij wel of niet “authentiek” bent. Het gaat om goed geïnformeerd zijn. Zodat je beter kunt bepalen wat je moet doen als je Bachs muziek speelt.

De HIP-benadering betekent gewoon zoiets als: ‘Lees jezelf goed in. Test je onderzoeksresultaten in de praktijk. Vorm vervolgens een weloverwogen mening. Met alle nodige ruimte voor eigen smaak.’ Het komt dus neer op een goede en zorgvuldige educated guess.

En dát is de middenweg die ik voorstel. In mijn blog “introductie historische uitvoeringspraktijk voor J. S. Bachs muziek” lees je meer over de HIP.

“Weet wat je doet. Ga niet zomaar iets omdat je het aardig vindt doen.”

– Ton Koopman

Je wilt als muzikant een balans tussen wetenschappelijke kennis en je muzikale vrijheid als artiest.

Jouw Bach-interpretatie moet allereerst gevormd worden vanuit een grondige analyse van de historische en muziektheoretische gegevens. Geen nattevingerwerk. Bachs muziek is namelijk óók bedoeld voor ‘kenners’. En dat is niet mijn persoonlijke oordeel. Dat zegt Bach – geheel naar de opvatting van zijn tijd – zélf op de titelpagina van zijn Clavier-Übung III (1739). Zijn muziek op ‘kenner-niveau’ begrijpen vind ik belangrijk.

Daarom kan ik me goed aansluiten bij Ton Koopmans uitspraak. In een tv-interview zegt hij vanuit zijn 50+ jaar specialistische ervaring: “Weet wat je doet. Ga niet zomaar iets omdat je het aardig vindt doen.”

Tegelijk is jouw interpretatie óók jouw unieke stem als muzikant. Muziekperformance is geen wiskunde. Je hoeft niet steeds vanuit dezelfde berekening op hetzelfde antwoord te komen. Elke speelsituatie is anders. Jij bent degene die telkens opnieuw bepaalt hoe je die droge analysegegevens toepast. Dat bepaal je vanuit je muzikale intuïtie en goede smaak. Muziek maken is kunst in real-time. Je moet steeds rekening houden met de concrete speelsituatie. Dat eenmalige onherhaalbare muziekmoment.

De tekst gaat hieronder verder…

“HIP levert je mogelijke keuzes die ‘historisch plausibel’ zijn.”

De muziekwetenschappelijke benadering van HIP levert je ‘mogelijke’ keuzes die ‘historisch plausibel’ zijn. Of in de woorden van Ton Koopman: “om vooral geen domme dingen te doen.” (Koopman 2008, 4). In die zin is HIP waardevol. Maar HIP biedt ook ruimte voor artistieke vrijheid en smaak. Zo kun je academische kennis opdoen en tegelijk recht doen aan het onmisbare subjectieve aspect van muziek. Ruimte die overigens ook componisten als Bach en Mozart zichzelf veroorloofden wanneer ze muziek van hun voorgangers uitvoerden (Stauffer 2010, 260-264).

W. A. Mozart (1756-1791) maakte bijvoorbeeld transcripties van Bachs muziek. Hij voegde zijn eigen gecomponeerde stukjes toe. Alles geheel uitgevoerd naar de smaak van zijn eigen tijd. Luister Mozarts KV 404a:

En de beroemde 18e-eeuwse muziekpedagoog en fluitist Johann Joachim Quantz schreef al in 1752: “Almost everyone has an individual style of execution. The reason for this is found not only in musical training, but in the particular temperament that distinguishes one person from another.” (On Playing the Flute, XI:9).

Vanuit mijn middenwegvisie kun je veel waarde halen uit de HIP. Ik zie mijn benadering als een ‘best of both worlds’.

Het wetenschappelijke onderzoek naar Bach is vanaf 1950 naar een hoger niveau getild. Het geeft ons veel meer accurate informatie over Bach zelf, zijn tijdsgeest en werken. Meer dan onderzoeken vóór 1950. Veel opvattingen van vroeger over datering of de uitvoering van Bachs muziek zijn ondertussen overboord gegooid of geüpdatet (Schulenberg 2006).

“De HIP biedt je vooral een richtlijn, een manier van kijken.”

Maar blijf wel open-minded. Verwacht geen zwart-witte antwoorden. Geen rotsvaste dogma’s. De HIP biedt je vooral een richtlijn, een manier van kijken. Mogelijkheden en kaders waarbinnen je de muziek van Bach kan interpreteren.

Zoals Bach-specialist David Schulenberg concludeert: “Useful answers [in Bach studies] are likely to be framed in terms of probabilities and possibilities, not absolute black and white dogmas.” (Schulenberg 2006, 11).

We leren steeds meer wat de mogelijkheden in de uitvoering voor Bachs muziek zijn. Genoteerde bogen boven muzieknoten, bijvoorbeeld, betekenen in Bachs bladmuziek niet simpelweg ‘legato’ (gebonden spelen). Ze kunnen zowel articulatietekens inhouden als bepaalde volume- en tempo-indicaties. Of de start van een ‘frase’ (muzikale zin).

De bekende Bach-specialist John Butt doet hier veel onderzoek naar. In zijn standaardwerk ‘Bach Interpretation: Articulation Marks in Primary Sources of J.S. Bach’ merkt hij op: “Sometimes they [slurs] perform several interpretative tasks simultaneously.” (Butt 1990, 209). Iets wat meestal weinig muzikanten en muziekdocenten beseffen.

Manuscript P610. Bachs ‘Inventie nr. 3’ met bogen (Bron: Bach Digital)

We leren ook steeds meer wat we niet (kunnen) weten. Of hoe lastig je historische vragen naar Bach met zekerheid kan beantwoorden. Zelfs de simpelste vragen. Bijvoorbeeld of een stuk van Bach voor orgel of klavecimbel is geschreven.

Neem Bachs Clavier Toccatas BWV 910-916. Wat betekent ‘Clavier’? Volgens Robert Marshall zijn ze waarschijnlijk voor orgel geschreven. Christoph Wolff spreekt dit tegen (Crist 2010, 115). Twee grote Bach-specialisten die het bronnenbewijs anders interpreteren. Maar beiden trekken geen conclusies met wiskundige zekerheid.

Deze onzekerheid in het Bach-onderzoek moet niet demotiverend werken. Zo van: ‘We kunnen toch niets weten.’ Beide resultaten – wat we wel én niet (kunnen) weten – zijn waardevol. De vaagheid ontdekken is ook vooruitgang. Dan weet je bijvoorbeeld beter welke vragen je moet stellen. Of wanneer je een zekere stelligheid moet temperen.

De HIP wil zijn interpretaties doen vanuit de muziekwetenschappelijke resultaten. Niet alleen vanuit een persoonlijke smaakopvatting. In elk HIP-onderzoek spelen tussen alle duizend vragen altijd 4 kernvragen een hoofdrol. Ton Koopman (2008) vat ze kernachtig samen tijdens zijn oratie als hoogleraar:

1. Wat waren de bedoelingen van de componist?
2. Hoe komen we in het bezit van een goede en correctie notentekst?
3. Hebben we het juiste historische instrument dat we kunnen gebruiken?
4. Hoe is het met onze kennis van de rol van de improvisatie, stijl, tempo, etc.?

Deze vier kernvragen – eigenlijk vooral 1, 2 en 4 – vormen de ruggengraat en focus van mijn blogserie. Gaandeweg de serie ga ik er dieper op in. Het zal een zoektocht met pieken en dalen zijn. Soms ontdek je een wirwar van ideeën die elkaar uitsluiten. Een moeras waar je niet uitkomt. En soms heb je een heldere dag met een duidelijke richting!

In deel 2 zoom ik dieper in op de HIP en haar waarde voor het spelen van Bachs muziek. Je zult verbaasd staan van de inzichten die je gaat ontdekken op deze reis in de wereld van Bach en zijn muziek.

Literatuur

• Butt, John. Bach Interpretation: Articulation Marks in Primary Sources of J.S. Bach. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
• Crist, Stephen A. “The Early Works and the Heritage of the Seventeenth Century.” In The Cambridge Companion to Bach, edited by John Butt, 104-116. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• Koopman, Ton. Oratie: Authenticiteit in de historische uitvoeringspraktijk. Universiteit Leiden, 2008.
• Kuijken, Barthold. The Notation is Not the Music: Reflections on Early Music Practice and Performance. Indiana: Indiana University Press, 2013.
• Quantz, Joachim. On Playing The Flute, translation by Edward R. Reilly, second ed. London: Faber and Faber Ltd, 2010. PDF e-book.
• Schulenberg, David. The Keyboard Music of J. S. Bach. New York: Routledge, 2006.
• Stauffer, George B. “Changing Issues of Performance Practice.” In The Cambridge Companion to Bach, edited by John Butt, 260-277. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.