Introductie Historische uitvoeringspraktijk voor J. S. Bachs muziek [serie Klassieke muziek interpreteren]

Categorieën: Klassieke muziekPublished On: 5 juni 202114,5 min lezenViews: 3352

Hoe moet je de muziek van J. S. Bach (1685-1750) spelen ‘zoals Bach het heeft bedoeld’?

De noten op papier geven namelijk zeer weinig informatie. Voor een beter begrip moet je de historische bronnen induiken. Vervolgens je bevindingen in de praktijk testen op je instrument.

Er is een heel vakgebied dat zich al decennia lang hiermee bezighoudt. Het heet de Historically Informed Performance, afgekort HIP. In het Nederlands de ‘Historische uitvoeringspraktijk’. Eén van de belangrijkste vakgebieden voor het begrijpen van Bach, zijn muziek en tijd. Onmisbaar voor iedere liefhebber en serieuze student van Bachs muziek.

In dit tweede deel van mijn blogserie ‘Klassieke muziek interpreteren’ geef ik een kort overzicht van HIP-ontwikkelingen en een selectie van resultaten. Met literatuurtips voor verder onderzoek en gratis online bladmuziek voor Bachs Urtext-edities. Uiteraard is dit overzicht niet meer dan een tipje van de sluier.

Ik begin eerst met wat een HIP-muzikant zo anders dan anderen maakt.

Heb je vragen? Voel je vrij om onderaan een reactie te plaatsen!

Wat is kenmerkend voor de Historische uitvoeringspraktijk (Historically Informed Performance)?

Veel muzikanten starten vanuit hun persoonlijke smaak en ervaring. Vanuit wat intuïtief goed voelt. Op die manier blijf je dicht bij je eigen unieke stem. Dat is waardevol, maar ook risicovol. Jouw ervaring is namelijk grotendeels gekleurd door de opvattingen van jouw eigen historische tijd. En die kunnen enorm verschillen met opvattingen uit de tijd van Bach. Daar moet je jezelf van bewust zijn als je Bachs bladmuziek bestudeert. Of naar zijn muziek luistert. Anders ontdek je tijdens het instuderen en luisteren vooral je eigen (onbewuste) aannames.

De HIP-muzikant wil zijn interpretaties starten vanuit de muziekwetenschappelijke resultaten. Niet alleen vanuit de eigen persoonlijke artistieke smaak. Dat betekent veel moeite doen om de historische context van Bach en zijn muziek te ontdekken. En vanuit al die gegevens de stukken van Bach instuderen en spelen. Op die manier breng je wetenschappelijke kennis, persoonlijke intuïtie en smaak samen. En uiteindelijk hoop je dan dichter te komen bij hoe Bach het zou hebben bedoeld.

In de woorden van Bach-specialist Barthold Kuijken: “All we can aspire to do is to fall reasonably well within the limits of probability and good taste.” (Kuijken 2013, 2).

Vanaf mid-19e-eeuw groeit de interesse naar Bachs muziek

“Nineteenth-century musicians […] wished to bring Bach back to life as a born-again Beethoven.”

– George B. Stauffer

De 20e-eeuwse HIP heeft een andere visie op Bachs muziek dan de 19e-eeuwse muzikanten. Die speelden Bach vooral volgens de smaak van hun eigen tijd. Historisch onderzoek doen naar de barokke periode was niet aan de orde. Toch moeten we die muzikanten dankbaar zijn. Omdat zij Bachs muziek begonnen uit te voeren werd Bach weer populair. Dankzij hun inzet stond Bach weer op de kaart. Althans, bij het grotere publiek.

Daarom vermeld ik kort een aantal ontwikkelingen rondom die nieuwe 19e-eeuwse interesse naar Bachs muziek.

Bach uitvoeringen door bekende 19e-eeuwse componisten

Een bepalend moment in de muziekgeschiedenis is toch wel Mendelssohns Bach-uitvoering. De componist Felix Mendelssohn (1809-1847) voerde in 1829 de nu beroemde Mattheüspassie uit. Ik spreek van ‘nu’ omdat Bachs muziek direct na zijn dood niet eens een tiende van onze huidige populariteit genoot.

Mendelssohns interpretatie was geheel volgens de smaak van de 19e eeuw. Denk hierbij aan grote koren met mannen én vrouwen, veel stemvibrato, grote volumeverschillen (crescendo en diminuendo), toevoegen van eigen expressieve tekens en zelfs nieuwe melodieën. Iets wat Bach waarschijnlijk niet zal hebben gekend. Maar Mendelssohn zette Bach als één van de eersten op de kaart bij het algemene publiek.

Pianisten kennen waarschijnlijk ook de bekende Bach-edities van Carl Czerny (1791-1857). Czerny was een bekende pianopedagoog, leerling van Beethoven en leraar van Liszt. Met zo’n c.v. niet de minste dus. Hij maakte zijn eigen Bach-edities met allerlei 19e-eeuwse volume-aanduidingen en tempo rubato keuzes (vrijer tempo). Bij de meeste HIP-muzikanten zullen de haren overeind gaan staan als je dit soort edities gebruikt in de muziekles. Toch hebben zijn edities bijgedragen aan Bachs populariteit.

Czernys piano-editie van Bachs Inventies & Sinfonias

19e-eeuwse Bach transcripties en arrangementen (ook voor piano)

Veel componisten maakten ook transcripties en eigentijdse versies van Bachs muziek. Hoewel niet HIP-correct, toch de moeite waard om ze een keer te beluisteren. Het is ontzettend mooie muziek met creatieve vindingen!

Robert Schumann (1810-1856) componeert pianobegeleidingen voor Bachs solo ‘Viool Sonates’ en ‘Partita’s’ en zijn ‘6 Cello Suites’. Charles Gounod (1818-1893) pakt Czerny’s versie van Bachs ‘Prelude in C’ en schrijft er een melodie boven. En dan volgens de smaak van 19e-eeuwse kerkmuziek. Dat kennen we nu als het beroemde ‘Ave Maria’. Franz Liszt (1811-1886) en Ferruccio Busoni (1866-1924) arrangeren Bachs orgelmuziek en koralen voor piano. Ignaz Moscheles (1794-1870) vult de ‘Preludes’ uit Bachs ‘Well-tempered Clavier’ aan met nieuwe cello-melodieën. En Max Reger (1873-1916) componeert een derde melodielijn bij Bachs 2-stemmige ‘Inventies’ voor zijn orgeltrio ‘Schule des Triospiels’ in 1903.

Bachs Cello Sonate met pianobegeleiding

Aan creativiteit geen gebrek. Maar deze ‘romantische’ uitvoeringen zijn voor HIP-muzikanten onwenselijk. George B. Stauffer verwoordt het als volgt: “Nineteenth-century musicians evinced little desire to return to Baroque performance practices. Instead, they wished to bring Bach back to life as a born-again Beethoven, as a Romantic colleague taking direct part in the music-making.” (Stauffer 2010, 60).

Dus verandering is nodig. Bach moet gespeeld worden zoals ‘Bach het zou hebben bedoeld’. Voor HIP-spelers geen Bach meer in een 19e-eeuws ‘romantisch’ jasje.

De tekst gaat hieronder verder…

Pop Piano Online Cursus

Alle akkoorden, theorie & toepassing

Leer vrijer spelen over akkoorden!

Beginners & gevorderden

Historische uitvoeringspraktijk voor Bach: achtergrond en ontwikkelingen

“Hoe speel je Bach ‘zoals Bach het heeft bedoeld’?”

De kernvraag van de HIP is simpel: Hoe speel je Bach ‘zoals Bach het heeft bedoeld’? En niet volgens een 19e-eeuwse romantische smaak. Om een antwoord te kunnen geven moet je op verschillende muziekgebieden tegelijk bezig zijn. Van historische documenten en manuscripten doorwerken tot replica-instrumenten bouwen en uitproberen. Dat vraag om een samenwerking tussen verschillende disciplines. Minstens een team van muziekwetenschappers, muziektheoretici, artiesten en instrumentenbouwers.

Deze ontwikkeling is al een eeuw gaande. Met interessante resultaten tot gevolg. Hieronder volgt een kort overzicht. Van de eerste pogingen vóór 1950 tot de meer degelijke wetenschappelijke studies vanaf 1950.

Het onderzoek naar J. S. Bachs muziek vóór 1950

Bach biografieën

Er ontstaan nieuwe Bach-biografieën door C. H. Bitter (1865) en P. Spitta (1873-1880) . Deze biografieën zijn nog 19e-eeuws gekleurd. Maar ze presenteerden voor het eerst documenten uit de archieven die iets over Bachs aanwijzingen voor muziekuitvoering bevatten.

Bach replica-instrumenten

Bachs muziek spelen op klavecimbels is tegenwoordig misschien heel gewoon. Maar dat was het niet in het begin van de 20e-eeuw. Arnold Dolmetsch bouwt rond die tijd de eerste kopieën van instrumenten uit Bachs tijd. Werkelijk pionierswerk. En de beroemde pianist Wanda Landowska populariseerde rond 1912 het spelen van Bach op de Pleyel-klavecimbels. Vooral door haar vurige uitvoeringen. Misschien niet HIP-correct, maar ze zette het klavecimbel daarmee wel op de kaart. Tegenwoordig is Bach op klavecimbel spelen doodgewoon dankzij dit soort muzikanten en instrumentenbouwers.

Boeken over hoe je Bach moet spelen

De eerdere genoemde klavecimbelbouwer Arnold Dolmetsch schrijft in 1915 zijn baanbrekend werk ‘The interpretation of the music of the XVII and XVIII centuries’. Een klassieker over de historische uitvoeringspraktijk van barokmuziek. De nieuwe insteek is dat het onderzoek gebaseerd is op traktaten en documenten uit Bachs tijd.

Verder werd er onderzoek gedaan naar Bachs type instrumenten en hoe zijn ensembles waren samengesteld. Welke soort instrumenten, hoeveel instrumenten, enzovoorts. Zie bijvoorbeeld de boeken van C. S. Terry (1932) en Schering (1936, 1941) .

Het gebruik van bronnen en archiefmateriaal voor het reconstrueren van Bachs uitvoeringspraktijk werd nu steeds meer gangbaar. Maar wetenschappelijk gezien valt er nog wat aan af te dingen.

Bachs bladmuziek in Urtext-edities (C. F. Peters en de Bach-Gesellschaft)

Voor het eerst in de geschiedenis worden alle vroege manuscripten van een muziekstuk van Bach bestudeerd om er één betrouwbare (reconstructie) versie van te maken. Dat noem je een ‘kritische editie’ of Urtext. Uitgeverij C. F. Peters publiceert de complete orgelwerken. De onderzoeker Friedrich Conrad Griepenkerl doet hier echt pionierswerk.

En de nieuwe bekende uitgeverij Bach-Gesellschaft publiceert de ‘Bach-Gesamt Ausgabe‘ in 1851-1899. Deze vrijwel ‘schone versie’ van bladmuziek zonder extra toegevoegde tekens is nog niet volgens onze academische maatstaven. Maar dit is wel een eerste goede stap. Vandaag de dag spelen veel pianisten nog steeds uit de BG-edities. Je vindt ze namelijk al gauw gratis online. Later wordt deze editie grotendeels vervangen door de ‘Neue Bach Ausgabe’, welke nu meer de norm is.

De tekst gaat hieronder verder…

Jazz Piano Online Cursus

Op je eigen tijd en tempo

Praktijk én theorie in één!

Wending na 1950 in het wetenschappelijk onderzoek naar J. S. Bach

Deze voorgaande ontwikkelingen zijn interessant, maar het wetenschappelijk gehalte kon hoger. Voor 1950 werd onderzoek vooral gedaan door individuele onderzoekers en zonder de moderne digitale middelen. Na 1950 werden er Bach-instituten opgericht waardoor Bach-studies meer geïnstitutionaliseerd werden. Twee belangrijke instituten zijn de Bach-Archiv Leipzig en Johann-Sebastian-Bach-Institut Göttingen.

Institutionalisering, technologische vernieuwingen en digitalisering zijn wetenschappelijk gezien een grote stap voorwaarts. Ze zorgen ervoor dat wetenschappers hun krachten bundelen, beschikken over betere onderzoekstools en overal ter wereld toegang hebben tot de belangrijke bronnen (Bärwald 2017). Tegenwoordig hebben we de goede digitale scans van oorspronkelijke manuscripten van Bach online beschikbaar. Evenals overzichten van alle publicaties rondom Bach.

Hieronder zet ik een aantal belangrijke ontwikkelingen op een rij.

Nieuwe Bach replica-instrumenten

Er ontstaan na 1950 betere replica-instrumenten, gebouwd door o.a. Martin Skowronek, William Dowd en Frank Hubbard. Rond 1970 had je 17e- en 18e-eeuwse orgelreplica’s, gebouwd door o.a. Jürgen Ahrend, Charles Fiske en Gene Bedient.

Als je meer wilt weten over de historische achtergrond van klavecimbels is Hubbards ‘Three Centuries of Harpsichord Making’ (1965) een goed begin. Neem ook een kijkje op de website van ‘Stichting Clavecimbel Genootschap Nederland’.

Frank Hubbards klavecimbel-replica (http://www.hubharp.com/)

Neue Bach-Ausgabe (Urtext)

Vanaf 1954 komt er een nieuwe kritische-editie van Bachs bladmuziek: de ‘Neue Bach-Ausgabe’ (NBA). Deze Urtext-editie is nu vrijwel de standaard – met enige kanttekeningen – voor bladmuziek van Bach. Hij vervangt grotendeels de eerdere BG-editie.

Tip voor muzikanten: je kan veel gratis NBA-bladmuziek vinden op IMSLP, behalve voor piano. De volledig collectie kun je kopen bij uitgeverij Baerenreiter.

Wel even een kanttekening: Hoe goed een Urtext ook is, het blijft wetenschappelijk giswerk. Zoals Bach-specialist Robert L. Marshall zegt: “[…] one can rarely achieve more than a rendering that is consistent and plausible and that just may reflect Bach’s intention. But that can almost never be proven. What one quite frankly settles for in most cases, then, is a fairly reasonable fiction.”

In mijn blog over de problemen voor de muziekinterpretatie van bladmuziek ga ik hier dieper op in.

Bachs beroemde ‘Musikalisches Opfer’ (NBA-uitgave)

Nieuwe boeken over hoe je Bach moet spelen

In 1963 schrijft Robert Donington ‘The Interpretation of Early Music’, een verfijning van Dolmetsch’ werk over de uitvoeringspraktijk van Bachs muziek.

Ook wordt er nieuw brononderzoek gedaan door Alfred Dürr, Georg von Dadelsen, Robert Marshall en Christoph Wolff. Zij kwamen met nieuwe informatie over hoe je Bach moet uitvoeren (Stauffer 2010, 274). Nog steeds grote namen in het veld die je zeker moet kennen.

Bronnen en naslagwerken voor Bach-studies

Er zijn minstens drie research tools die je niet kan missen als je zelf Bach-onderzoek wilt doen. Uitgezonderd de NBA-editie uiteraard.

Allereerst de wetenschappelijke literatuur zoals het beroemde ‘Bach-Jahrbuch‘, welk leidend is op het onderzoeksgebied van Bach. Je vindt hierin cutting-edge wetenschappelijke artikelen in het Duits. De eerste redacteur was Arnold Schering (1904). Tegenwoordig neemt Peter Wollny die taak waar.

Lees je liever Engelstalige journals? Zie ‘Bach: Journal of the Riemenschneider Bach Institute‘ en ‘Bach Perspectives‘.

Bezoek zeker ook de website ‘Bach Bibliography‘. Hier vind je een vrijwel compleet overzicht van alle publicaties rondom Bach. Van peer-reviewed journals tot ongepubliceerde papers. Deze database is tot stand gekomen door een samenwerking tussen het Bach-Archiv Leipzig en Yo Tomita.

Ten tweede het standaardwerk ‘The New-Bach Reader’ (afgekort BR), de herziene editie uit 1998. Dit is de Engelse versie van het ietwat uitgebreidere Duitse ‘Bach-Dokumente’ (afgekort BD). Hierin vind je een compilatie van de belangrijkste oorspronkelijke historische documenten over Bach: vrijwel alle documenten van Bach zelf en zijn tijdgenoten. Alles overzichtelijk bij elkaar. Zo kun je gemakkelijk zelf de oorspronkelijke bronnen in een Engelse vertaling lezen. Ook in E-book formaat te koop.

Ten derde de website ‘Bach Digital‘. Hier vind je gedigitaliseerde oorspronkelijke en kopie-manuscripten van Bachs muziek. Wat we ‘autografen’ en ‘apografen’ noemen.

Zo kom je vanuit je luie stoel met weinig moeite dichtbij de belangrijkste bronnen!

HIP muzikanten

De uitvoerende muzikanten kwamen vanaf 1971 met nieuwe ‘historisch-geïnformeerde’ opnames van Bachs muziek. De Bach-cantate opnames van Nikolaus Harnoncourt (1929-2016) en Gustav Leonhardt (1928-2012) bijvoorbeeld waren baanbrekend. Dit was een eerste experiment-lab voor nieuwe HIP-ideeën. Zij zetten vanaf dan een geheel nieuwe standaard voor Bach uitvoeringen.

Op de schouders van deze pioniers staan latere Bach-specialisten als Ton Koopman (1944). Je ziet Koopman meestal het orkest dirigeren vanuit het klavecimbel. Dat kan je misschien opvallend vinden, maar dat was de standaardpraktijk van de 18e-eeuw. Bach componeerde, speelde en dirigeerde zijn muziekstukken.

Interessante kijktip: Ton Koopman is op zijn oude dag op YouTube begonnen met ‘vlog-series’ vanuit zijn huis in Bussum. Een aanrader om te kijken. Hij neemt je heel persoonlijk mee op reis in de wereld van Bach.

Voor luistertips en ‘wie is wie’ in de HIP-muzikantenscène lees mijn volgende twee blogs over klavecinisten/toetsenisten en orkesten/ensembles.

Tot slot: 4 kernvragen binnen de Historische Uitvoeringspraktijk voor Bachs muziek

De HIP wil zijn interpretaties doen vanuit de muziekwetenschappelijke resultaten. Niet alleen vanuit een persoonlijke artistieke ingeving. Als je als muzikant de HIP-benadering gebruikt, leer je bij alles vraagtekens te plaatsen. Je neemt niets klakkeloos aan. Wat hoort bij een goede ‘wetenschappelijke’ insteek.

In elk HIP-onderzoek spelen dan ook steeds 4 kernvragen een hoofdrol. Ton Koopman (2008) vat ze kernachtig samen:

  1. Wat waren de bedoelingen van de componist?
  2. Hoe komen we in het bezit van een goede en correctie notentekst?
  3. Hebben we het juiste historische instrument dat we kunnen gebruiken?
  4. Hoe is het met onze kennis van de rol van de improvisatie, stijl, tempo, etc.?

Gedurende deze blogserie zoomen we in op die vragen zelf voordat we concrete antwoorden gaan zoeken. Want die vragen beantwoorden lijkt simpel. Maar niets is minder waar. Kun je een ‘bedoeling’ van een overleden componist die je niet kan interviewen achterhalen? Hoe dan? Biedt een Urtext ons wel de juiste tekst? Met welke zekerheid kunnen we dit soort vragen werkelijk beantwoorden? Wat zijn de problemen die je tegenkomt als je naar antwoorden zoekt? Is HIP-onderzoek wel zo veelbelovend als zij zelf claimt?

We zijn er nog lang niet. Het blijft vooralsnog een never-ending maar zéér interessante ontdekkingsreis.

In het volgende blog nemen we een andere invalshoek: we gaan luisteren naar grote namen in de HIP-wereld!

Literatuur

  • Bach Bibliography voor een vrijwel compleet overzicht van wetenschappelijke publicaties. https://www.qub.ac.uk/tomita/bachbib/.
  • Bach Digital voor oorspronkelijke manuscripten (autografen). https://www.bach-digital.de/content/index.xed;jsessionid=3E26BBD15CA3B5E409530E7D497B41DC?lang=en.
  • Bach-Gesellschaft Ausgabe voor bladmuziek. https://imslp.org/wiki/Bach-Gesellschaft_Ausgabe_(Bach,_Johann_Sebastian).
  • Bach-Jahrbuch 1904-2019. Edited by Peter Wollny. https://www.neue-bachgesellschaft.de/the-nbg-the-association/bach-annals/?lang=en.
  • BACH: Journal of the Riemenschneider Bach Institute. https://www.jstor.org/journal/bach.
  • Bach Perspectives. https://www.americanbachsociety.org/perspectives.html.
  • Bärwald, Manuel. “Recent Research Developments.” In The Routledge Research Companion to Johann Sebastian Bach, edited by Robin A. Leaver, 475-484. New York: Routledge, 2017.
  • Bitter, Carl Hermann. The Life of J. Sebastian Bach, translated by Janet Elizabeth Kay-Shuttleworth. London Houlston, 1873.
  • David, Hans T. and Arthur Mendel. The New Bach Reader: A Life of Johann Sebastian Bach in Letters and Documents. Revised and enlarged by Christoph Wolf. New York: Norton, 1998.
  • Dolmetsch, Arnold. The Interpretation of the Music of the XVII and XVIII Centuries. London: Novello and Co., 1915.
  • Donington, Robert. The Interpretation of Early Music. London, 1963. Revised edition. London, 1974.
  • Hubbard, Frank. Three Centuries of Harpsichord Making. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1965.
  • Koopman, Ton. Oratie: Authenticiteit in de historische uitvoeringspraktijk. Universiteit Leiden, 2008.
  • Kuijken, Barthold. The Notation is not the Music: Reflections on Early Music Practice and Performance. Indiana: Indiana University Press, 2013.
  • Marshall, Robert L. The Music of Johann Sebastian Bach: The Sources, The Style, The Significance. New York: Schirmer Books, 1989.
  • Neue Bach-Ausgabe voor bladmuziek. https://imslp.org/wiki/Neue_Bach-Ausgabe_(Bach,_Johann_Sebastian).
  • Schering, Arnold. Johann Sebastian Bachs Leipziger Kirchenmusik. Wiesbaden: Breitkopf & Härtel, 1936.
  • Schering, Arnold. Johann Sebastian Bach und das Musikleben Leipzigs im 18. Jahrhundert. Leipzig: Kistner & Siegel, 1941.
  • Spitta, Philipp. Johann Sebastian Bach: His Work and Influence on the Music of Germany, 1685–1750. In three volumes. Translated by Clara Bell and John A. Fuller Maitland. London: Novello & Co, 1899.
  • Stauffer, George B. “Changing Issues of Performance Practice.” In The Cambridge Companion to Bach, edited by John Butt, 260-277. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
  • Terry, Charles Sanford. Bach’s Orchestra. Oxford: Oxford University Press, 1932. Reprint 1961.

Was dit blog waardevol?

In mijn blogs deel ik gratis mijn kennis. Heb je een vraag of reactie? Plaats die dan onderaan dit blog in de commentsectie. Daar help ik je graag verder!

Ik ben Roy Harmanus, pianoleraar, pianist & gastdocent-conservatorium. Bekijk mijn online pianoles cursus of privé pianoles Tilburg.

Deze blogs wil je niet missen!

Online Piano Cursus

  • Akkoorden, pop & jazz
  • Persoonlijke begeleiding
  • Niet-goed-geld-terug beleid
  • Levenslang toegang

Privé Pianoles

  • Persoonlijke aandacht
  • Lessen geheel op maat
  • Van pop, jazz tot klassiek
  • Lessen op een vleugel

Online Piano Cursus

  • Akkoorden, pop & jazz
  • Persoonlijke begeleiding
  • Niet-goed-geld-terug beleid
  • Levenslang toegang

Privé Pianoles

  • Persoonlijke aandacht
  • Lessen geheel op maat
  • Van pop, jazz tot klassiek
  • Lessen op een vleugel

Laat een reactie achter!

5 1 stem
Artikel waardering
Abonneer
Laat het weten als er

0 Reacties
Inline feedbacks
Bekijk alle reacties
5 1 stem
Artikel waardering