Wat betekent modulatie in de muziek?

Modulatie betekent kort gezegd: een verandering van de toonsoort. Een overgang van de ene toonsoort naar de andere toonsoort. De technische muziekterm ‘modulatie’ is een onderdeel van het vakgebied ‘muziektheorie’.

Dat was de korte versie. Maar je moet dan natuurlijk ook weten wat ’toonsoort’ betekent en welke ‘soorten modulaties’ er zijn.

Zoek je ook een korte en praktische blog over moduleren? Lees dan zeker mijn blog “Moduleren van C naar D: hoe doe je dat?“.

Heb je vragen? Voel je vrij om onderaan een reactie te plaatsen!

Inhoud

1. Wat betekent toonsoort?
2. Plotselinge en geleidelijke modulatie
3. Drie soorten geleidelijke modulaties: diatonisch, chromatisch en enharmonisch
4. Wat betekent diatonische modulatie?
5. Wat betekent chromatische modulatie?
6. Wat betekent enharmonische modulatie?
7. Samenvattend

Wat betekent toonsoort?

Toonsoort betekent de tonen van een specifieke toonladder waaruit het muziekstuk grotendeels bestaat. Met die toonladdertonen maak je dus de melodie en de akkoorden. Op mijn akkoordenpagina leg ik je alles over akkoorden uit.

Zolang je vooral de tonen van een bepaalde toonladder gebruikt in een muziekstuk, kan je spreken van een bepaalde toonsoort. De bekendste toonsoorten zijn Majeur en mineur.

In mijn blog ‘Wat betekent toonsoort in de muziek’ leg ik je uitgebreid uit wat toonsoort betekent.

Plotselinge en geleidelijke modulatie

Voordat we ingaan op de drie soorten modulaties, verhelder ik eerst twee begrippen die het karakter van een modulatie beschrijven.

Als je een verandering van toonsoort hebt, kan dat plotseling of geleidelijk gebeuren.

1. Plotselinge modulatie: je hebt een verandering van toonsoort waarbij er géén gemeenschappelijk akkoord tussen de toonsoorten is. Er is geen vloeiende overgang van akkoorden.
2. Geleidelijke modulatie: je hebt een verandering van toonsoort waarbij er wel gemeenschappelijke akkoorden tussen de toonsoorten zijn. Er is een vloeiende overgang.

De drie soorten modulaties die ik je nu ga leren vallen onder ‘geleidelijke modulatie’. Waarschijnlijk worden gaandeweg de bovenstaande omschrijvingen nog duidelijker.

Drie soorten geleidelijke modulaties: diatonisch, chromatisch en enharmonisch

In de muziek (of in de muziektheorie) kan je op 3 manieren geleidelijk moduleren:

1. Diatonische modulatie
2. Chromatische modulatie
3. Enharmonische modulatie

Wat houden deze termen in?

Wat betekent diatonische modulatie?

Bij een diatonische modulatie moduleer je op basis van een standaard gemeenschappelijk akkoord in de uitgangs- en de doeltoonsoort.

Stel je wilt een modulatie van de toonsoort C-majeur naar G-majeur. C-majeur noemen we dan je uitgangstoonsoort. En G-majeur noemen we de doeltoonsoort.

Je hebt dus een akkoord nodig dat zowel in de uitgangstoonsoort C-majeur als in doeltoonsoort G-majeur voorkomt. Dat gemeenschappelijke akkoord tussen beide toonsoorten noemen we een spil-akkoord. Je gaat dat spil-akkoord gebruiken om te moduleren van de toonsoort C-majeur naar de toonsoort G-majeur.

Met ‘standaard akkoord’ bedoel ik: de akkoorden die je hebt als je op een majeur- of mineur-toonladder akkoorden bouwt.

Hoe ga je te werk?

Welke akkoorden komen ‘standaard’ voor in de toonsoort C-majeur? De volgende 7 akkoorden:

C (c-e-g), Dm (d-f-a), Em (e-g-b), F (f-a-c), G (g-b-d), Am (a-c-e), Bdim (b-d-f).

En welke akkoorden komen ‘standaard’ voor in de toonsoort G-majeur? De volgende 7 akkoorden:

G (g-b-d), Am (a-c-e), Bm (b-d-f#), C (c-e-g), D (d-f#-a), Em (e-g-b), F#dim (F#-a-c).

Dus welke spilakkoorden (gemeenschappelijke akkoorden) zijn er tussen de toonsoorten C-majeur en G-majeur? Dat zijn er 4:

C, Em, G en Am.

Stel je speelt een akkoordenschema in C-majeur zoals C | F | G | C  |. Dan kan je daarna als spil-akkoord Em spelen en vervolgens een akkoordenschema in G-majeur zoals C | D | G.

Dus je krijgt in totaal het volgende schema: C | F | G | C | Em | C | D | G |.

Deze overgang klinkt vloeiend en soepel, omdat je een akkoord gebruikt dat beide toonsoorten gemeenschappelijk hebben. En omdat je een gemeenschappelijk akkoord (spil-akkoord) hebt gebruikt dat standaard in de toonsoorten voorkomt, noemen we de overgang een ‘diatonische modulatie’.

De tekst gaat hieronder verder…

Wat betekent chromatische modulatie?

Bij een chromatische modulatie moduleer je op basis van een ‘aangepast gemeenschappelijk akkoord’ in de uitgangs- en de doeltoonsoort.

Chromatisch betekent dat je afstanden tussen de tonen een halve toon zijn. Bijvoorbeeld als je van de toon C naar de toon C# gaat.

Wat is dus het verschil met een diatonische modulatie? Het verschil is dat je dat gemeenschappelijke akkoord hebt verkregen door één toon in je akkoord met een half te verlagen of te verhogen. Je hebt dus niet de standaardakkoorden van je toonladder gebruikt. Je hebt een chromatische aanpassing gedaan.

Ik zal het verhelderen met een voorbeeld.

Stel je wilt een modulatie van de toonsoort C-majeur naar Ab-majeur. Welke akkoorden komen ‘standaard’ voor in de toonsoort C-majeur? De volgende 7 akkoorden:

C (c-e-g), Dm (d-f-a), Em (e-g-b), F (f-a-c), G (g-b-d), Am (a-c-e) en Bdim (b-d-f).

En welke akkoorden komen ‘standaard’ voor in de toonsoort Ab-majeur? De volgende 7 akkoorden:

Ab (Ab-C-Eb), Bbm (Bb-Db-F), Cm (C-Eb-G), Db (Db-F-Ab), Eb (Eb-G-Bb), Fm (F-Ab-C) en Gdim (G-Bb-Db).

Zoals je ziet zijn er geen enkele spil-akkoorden tussen de toonsoorten C-majeur en Ab-majeur? Maar als je bijvoorbeeld in de toonsoort C-majeur het F-akkoord (F-A-C) aanpast naar Fm (F-Ab-C), dan heb je wel een gemeenschappelijk akkoord. Omdat je de toon A met een half hebt verlaagd naar de toon Ab, is er sprake van chromatiek. Deze aanpassing is heel normaal en gangbaar in de muziek. Waarom dit zo gangbaar is, laat ik nu buiten beschouwing.

C | F | G | C  | Fm | Db | Eb | Ab |.

Deze overgang klinkt vloeiend en soepel omdat je ook nu weer een akkoord gebruikt dat beide toonsoorten gemeenschappelijk hebben. Daarom is het een geleidelijke modulatie.

En omdat je dat spil-akkoord hebt verkregen door één toon met een half te verlagen, noemen we de overgang een ‘chromatische modulatie’ en niet een ‘diatonische modulatie’.

Wat betekent enharmonische modulatie?

Bij een enharmonische modulatie moduleer je op basis van een ‘gemeenschappelijk klinkend‘ akkoord in de uitgangs- en de doeltoonsoort. Maar je schrijft het akkoord met andere notennamen op, afhankelijk van in welke toonsoort je zit.

Er is sprake van enharmonie wanneer je een toon of akkoord op twee verschillende manieren opschrijft. De schrijfwijze is verschillend, maar ze klinken hetzelfde. Dat is enharmonie. Dus de toon of het akkoord F# klinkt hetzelfde als Gb, maar je schrijft het anders op.

Je hebt dus één akkoord nodig dat zowel in de uitgangstoonsoort C-majeur als in doeltoonsoort F#-majeur voorkomt. Maar in beide toonsoorten schrijf je dat akkoord anders op.

Over het algemeen gebruik je één soort akkoord voor een enharmonische modulatie. Dat is het ‘verminderd-septiemakkoord’. Je schrijft dat op als dim7. Bijvoorbeeld het Ebdim7 akkoord, dat bestaat uit de 4 tonen: Eb-Gb-A-C. Dit akkoord moet ik wat toelichten.

Zoals ik zei kan je een Ebdim7 ook anders opschrijven, bijvoorbeeld D#-F#-A-C. Precies hetzelfde akkoord qua klank, maar alleen in de notatie anders. Je noemt het nu ook anders: D#dim7 en niet een Ebdim7. Ook kan je bij dat akkoord de volgorde van de 4 tonen veranderen. Bijvoorbeeld A-C-D#-F#. Verder klinkt een dim7-akkoord in een akkoordenschema het mooist als het akkoord dat erop volgt een halve toon hoger of lager ligt. Dus na een Ebdim7-akkoord volgt bijvoorbeeld een Dm-akkoord.

Oké, dit klinkt allemaal wat abstract en theoretisch. Nu een concreet voorbeeld.

Stel je speelt een akkoordenschema in C-majeur zoals: | C | Dm | Em | Ebdim7 | Dm | G | C | (We gaan niet het hele schema gebruiken, maar alleen de eerste helft).

Dan kan je bijvoorbeeld op het moment dat je Ebdim7 speelt al meteen moduleren naar F#. In je hoofd denk je Ebdim7-akkoord eventjes om in andere tonen (D#-F#-A-C).  Je verandert daarna de volgorde van de tonen naar A-C-D#-F#, wat het Adim7-akkoord oplevert. Vervolgens speel je een akkoordenschema in F#-majeur zoals F#/A# | B | C# | F# |.

Dus je krijgt in totaal het volgende schema: C | Dm | Em | Ebdim7 = Adim7 | F#/A# | B | C# | F# |.

Je hebt nu een ‘gemeenschappelijk klinkend’ akkoord maar met een andere notatie gebruikt tussen twee toonsoorten. Zo’n overgang noemen we een ‘enharmonische modulatie’.

De tekst gaat hieronder verder…

Samenvattend

Modulatie betekent kort gezegd: een verandering van de toonsoort. Een overgang van de ene toonsoort naar de andere toonsoort.

Toonsoort: de tonen van een toonladder waarmee je grotendeels een heel muziekstuk maakt. Met die toonladdertonen maak je dus de melodie en de akkoorden.

Onthoud voor het gemak deze formule: melodie + akkoorden binnen een toonladder = toonsoort.

1. Plotselinge modulatie: je hebt een verandering van toonsoort waarbij er géén gemeenschappelijk akkoord tussen de toonsoorten is. Er is geen vloeiende overgang van akkoorden.
2. Geleidelijke modulatie: je hebt een verandering van toonsoort waarbij er wel gemeenschappelijke akkoorden tussen de toonsoorten zijn. Er is een vloeiende overgang.

1. Diatonische modulatie: Bij een diatonische modulatie moduleer je op basis van een ‘standaard gemeenschappelijk akkoord’ in de uitgangs- en de doeltoonsoort. Het spil-akkoord komt standaard voor in je Majeur- of mineurtoonsoort.
2. Chromatische modulatie: Bij een chromatische modulatie moduleer je op basis van een ‘aangepast gemeenschappelijk akkoord’ in de uitgangs- en de doeltoonsoort. Je hebt dus niet de standaardakkoorden van je toonladder gebruikt. Je hebt een chromatische aanpassing gedaan.
3. Enharmonische modulatie: Bij een enharmonische modulatie moduleer je op basis van een ‘gemeenschappelijk klinkend akkoord’ in de uitgangs- en de doeltoonsoort. Hoewel het akkoord in beide toonsoorten hetzelfde klinkt, wordt het anders genoteerd. Vandaar de term ‘enharmonisch’.

Ik kan me voorstellen dat deze theorie nog steeds lastig is als je geen speelvoorbeelden hebt. In de muziek geldt vaak: één keer voorspelen zegt meer dan 1000 woorden. Toch hoop ik dat ik je muziekinzicht wat meer heb vergroot!

Akkoorden en akkoordenschema’s zijn begrippen die je in uitleg over modulatie vaak tegenkomt. Lees daarom mijn uitvoerige algemene pagina over piano akkoorden spelen.