J. S. Bachs muziek spelen: Waar begin je? [Klassieke muziek spelen deel 1]

Al jaren heb ik een grote interesse in de muziek van Johann Sebastian Bach (1685-1750). Als muziekprofessional waardeer ik zorgvuldig onderzoek naar zijn werk. Tegelijk vind ik het belangrijk om een balans te vinden tussen wetenschappelijke nauwkeurigheid en persoonlijke intuïtie. Beide aspecten wil ik samenbrengen en op een toegankelijke manier delen.

In deze 7-delige blogserie ‘klassieke muziek interpreteren’ wordt een ontdekkingsreis door Bachs muziek ondernomen. Hierbij ligt de focus op de interpretatie en uitvoering van zijn composities, gebaseerd op breed gedragen inzichten uit het Bach-onderzoek.

Het is bekend dat deze informatie online vaak moeilijk te vinden is. Wikipedia-achtige websites bieden vooral biografische informatie, maar weinig kwalitatieve gegevens over de uitvoering van zijn werken. Ook zijn de resultaten uit wetenschappelijk Bach-onderzoek niet voor iedereen bekend, en het lezen van uitgebreide studies is niet altijd haalbaar.

Deze serie biedt een helder overzicht van de belangrijkste inzichten en helpt geïnteresseerden verder op weg. Wat wordt er precies besproken?

In dit blog worden de belangrijkste muziekwetenschappelijke inzichten over Bach gedeeld. Wat bekend is en wat nog onduidelijk blijft. Zo kan in korte tijd inzicht worden verkregen in de academische discussie over Bach. Deze inzichten zijn direct toepasbaar op het eigen instrument. De gekozen benadering is de HIP-methode: Historically Informed Performance. Daarover volgt later meer.

Voor wie dieper wil ingaan op het onderwerp, is er veel literatuuradvies en zijn er tips voor verdere verdieping in de interpretatie en uitvoering van Bachs muziek.

Daarnaast worden er praktische tips gegeven over het spelen van Bach op de piano. Ja, datzelfde instrument dat Ton Koopman “het zwarte monster” noemt, een instrument dat Bach zelf nooit gekend heeft (Koopman 2008, 4). Als pianist en pianoleraar, en geen klavecinist of organist, wil ik weten of en in hoeverre je een vertaalslag kunt maken van de historische instrumenten die Bach kende naar uitvoeringen op de moderne piano.

“You play Bach your way, and I’ll play him ‘his’ way.”

– Wanda Landowska

Een beroemde uitspraak van pianist Wanda Landowska suggereert, negatief opgevat, dat er een ‘juiste’ manier is om een componist of muziekgenre uit te voeren. Vaak gaat dit gepaard met het oordeel dat wat ‘authentiek’ is, correct is. Sommige klassieke muzikanten die Bachs barokmuziek spelen, claimen bijvoorbeeld: ‘Wat wij doen is authentieke uitvoeringspraktijk,’ wat impliceert dat anderen dat niet zijn.

Deze rigide visie kan frustratie opwekken. Aan de andere kant klinkt de vraag: wie bepaalt hoe een genie als Bach moet worden uitgevoerd? Muziek is immers een kwestie van persoonlijke smaak, en elke artiest heeft het recht om zijn of haar unieke stem te laten horen.

Beide posities – authentiek en puur smaak – vertegenwoordigen echter uitersten van het spectrum.

Zeker, muziek moet geïnterpreteerd worden en persoonlijke voorkeuren spelen een cruciale rol. Maar muziek is ook een vak; de kennis uit de muziekwetenschap kan niet worden genegeerd. Dit omvat articulatie, ritme, harmonie, melodie, versieringen en het begrijpen van Bachs noten. Labels zoals ‘authentiek’ of ‘enige correcte uitvoering’ zijn na 20e-eeuwse Bach-onderzoeken achterhaald. De praktijk van de 18e eeuw is vaak minder zwart-wit en soms zelfs rommelig.

Bach-specialist en fluitist Barthold Kuijken waarschuwt terecht: “The more we study the old sources, the more it becomes obvious that there is not a unique historical truth, valid for all times, places, styles, genres, and composers” (Kuijken 2013, 4).

Wat is dan de gulden middenweg? En uiteindelijk: hoe moet de muziek van J.S. Bach geïnterpreteerd en gespeeld worden? ‘Zoals Bach het heeft bedoeld’?

Die vraag houdt muzikanten vanaf de 20e-eeuw enorm bezig. Er bestaat sinds 1950 rondom die vraag een groot specialistisch vakgebied. Het heet de ‘Historically Informed Performance’, afgekort HIP.

‘Historisch-geïnformeerd’ klinkt minder normerend dan ‘authentieke uitvoeringspraktijk’, en daarom heeft deze term de voorkeur van velen. Het draait niet om moralistisch vingerwijzen over wat ‘authentiek’ is. Het gaat om goed geïnformeerd zijn, zodat beter kan worden bepaald wat te doen bij het spelen van Bachs muziek.

De HIP-benadering houdt in: ‘Lees je goed in, test je onderzoeksresultaten in de praktijk en vorm een weloverwogen mening, met ruimte voor eigen smaak.’ Het komt neer op een zorgvuldige educated guess.

Dát is de middenweg die in deze blogserie wordt voorgesteld. In het blog ‘Introductie historische uitvoeringspraktijk voor J.S. Bachs muziek’ staat meer informatie over de HIP.

“Weet wat je doet. Ga niet zomaar iets omdat je het aardig vindt doen.”

– Ton Koopman

Als muzikant is het belangrijk een balans te vinden tussen wetenschappelijke kennis en muzikale vrijheid als artiest.

De interpretatie van Bachs muziek moet allereerst gevormd worden vanuit een grondige analyse van de historische en muziektheoretische gegevens. Dit is geen nattevingerwerk. Bachs muziek is namelijk ook bedoeld voor ‘kenners’. Dit is geen persoonlijke beoordeling, maar een uitspraak van Bach zelf, weergegeven op de titelpagina van zijn Clavier-Übung III (1739). Het is essentieel om Bachs muziek op ‘kenner-niveau’ te begrijpen.

In een tv-interview zegt Ton Koopman, met meer dan 50 jaar ervaring, terecht: “Weet wat je doet. Ga niet zomaar iets omdat je het aardig vindt doen.”

Tegelijkertijd is de interpretatie ook de unieke stem van de muzikant. Muziekperformance is geen wiskunde; het is niet nodig om steeds dezelfde berekening te maken voor hetzelfde resultaat. Elke speelsituatie is anders. De muzikant bepaalt telkens opnieuw hoe de droge analysegegevens moeten worden toegepast, gebaseerd op muzikale intuïtie en goede smaak. Muziek maken is kunst in real-time, waarbij rekening moet worden gehouden met de concrete speelsituatie en het unieke, onherhaalbare muziekmoment.

De tekst gaat hieronder verder…

“HIP levert je mogelijke keuzes die ‘historisch plausibel’ zijn.”

De muziekwetenschappelijke benadering van HIP biedt ‘mogelijke’ keuzes die ‘historisch plausibel’ zijn. In de woorden van Ton Koopman: “om vooral geen domme dingen te doen” (Koopman 2008, 4). Dit maakt HIP waardevol. Tegelijkertijd biedt HIP ruimte voor artistieke vrijheid en persoonlijke smaak. Op deze manier kunnen academische inzichten worden opgedaan en blijft er aandacht voor het belangrijke subjectieve aspect van muziek. Deze ruimte werd ook door componisten zoals Bach en Mozart gebruikt wanneer zij muziek van hun voorgangers uitvoerden (Stauffer 2010, 260-264).

W. A. Mozart (1756-1791) maakte bijvoorbeeld transcripties van Bachs muziek. Hij voegde zijn eigen gecomponeerde stukjes toe. Alles geheel uitgevoerd naar de smaak van zijn eigen tijd. Beluister eens Mozarts KV 404a:

En de beroemde 18e-eeuwse muziekpedagoog en fluitist Johann Joachim Quantz schreef al in 1752: “Almost everyone has an individual style of execution. The reason for this is found not only in musical training, but in the particular temperament that distinguishes one person from another.” (On Playing the Flute, XI:9).

Vanuit de middenwegvisie kun je veel waarde halen uit de HIP. De benadering is een ‘best of both worlds’.

Het wetenschappelijke onderzoek naar Bach is vanaf 1950 naar een hoger niveau getild. Het geeft ons veel meer accurate informatie over Bach zelf, zijn tijdsgeest en werken. Meer dan onderzoeken vóór 1950. Veel opvattingen van vroeger over datering of de uitvoering van Bachs muziek zijn ondertussen overboord gegooid of geüpdatet (Schulenberg 2006).

“De HIP biedt je vooral een richtlijn, een manier van kijken.”

Maar blijf wel open-minded. Verwacht geen zwart-witte antwoorden. Geen rotsvaste dogma’s. De HIP biedt je vooral een richtlijn, een manier van kijken. Mogelijkheden en kaders waarbinnen je de muziek van Bach kan interpreteren.

Zoals Bach-specialist David Schulenberg concludeert: “Useful answers [in Bach studies] are likely to be framed in terms of probabilities and possibilities, not absolute black and white dogmas.” (Schulenberg 2006, 11).

Er is steeds meer bekend over de mogelijkheden in de uitvoering van Bachs muziek. Genoteerde bogen boven de noten betekenen in Bachs bladmuziek niet simpelweg ‘legato’ (gebonden spelen). Ze kunnen zowel articulatietekens als bepaalde volume- en tempo-indicaties inhouden, of de start van een ‘frase’ (muzikale zin).

De bekende Bach-specialist John Butt doet veel onderzoek naar dit onderwerp. In zijn standaardwerk Bach Interpretation: Articulation Marks in Primary Sources of J.S. Bach merkt hij op: “Sometimes they [slurs] perform several interpretative tasks simultaneously” (Butt 1990, 209). Dit is iets wat meestal weinig muzikanten en muziekdocenten beseffen.

Manuscript P610. Bachs ‘Inventie nr. 3’ met bogen (Bron: Bach Digital)

Er is ook steeds meer bekend over wat we niet (kunnen) weten en hoe lastig het is om historische vragen over Bach met zekerheid te beantwoorden, zelfs de simpelste vragen. Bijvoorbeeld of een stuk van Bach voor orgel of klavecimbel is geschreven.

Neem de Clavier Toccatas BWV 910-916. Wat betekent ‘Clavier’? Volgens Robert Marshall zijn deze waarschijnlijk voor orgel geschreven, terwijl Christoph Wolff dit tegenspreekt (Crist 2010, 115). Allebei zijn ze gerenommeerde Bach-specialisten die het bronnenbewijs op een andere manier interpreteren. Ze trekken echter in ieder geval geen conclusies met wiskundige zekerheid.

De onzekerheid in het Bach-onderzoek moet niet demotiverend werken. Het idee dat ‘we kunnen toch niets weten’ is niet terecht. Zowel de resultaten van wat we wel als niet (kunnen) weten zijn waardevol. Het ontdekken van vaagheid is ook een vorm van vooruitgang. Het helpt bij het formuleren van betere vragen en het temperen van zekere stelligheid wanneer dat nodig is.

De HIP wil zijn interpretaties doen vanuit de muziekwetenschappelijke resultaten. Niet alleen vanuit een persoonlijke smaakopvatting. In elk HIP-onderzoek spelen tussen alle duizend vragen altijd 4 kernvragen een hoofdrol. Ton Koopman (2008) vat ze kernachtig samen tijdens zijn oratie als hoogleraar:

1. Wat waren de bedoelingen van de componist?
2. Hoe komen we in het bezit van een goede en correctie notentekst?
3. Hebben we het juiste historische instrument dat we kunnen gebruiken?
4. Hoe is het met onze kennis van de rol van de improvisatie, stijl, tempo, etc.?

Deze kernvragen vormen de focus van deze blogserie. Hopelijk helpen deze inzichten jou tijdens je muzikale reis in de wereld van Bach en zijn muziek.

Leer in deel 2 meer over de HIP en haar waarde voor het spelen van Bachs muziek.

Literatuur

• Butt, John. Bach Interpretation: Articulation Marks in Primary Sources of J.S. Bach. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
• Crist, Stephen A. “The Early Works and the Heritage of the Seventeenth Century.” In The Cambridge Companion to Bach, edited by John Butt, 104-116. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• Koopman, Ton. Oratie: Authenticiteit in de historische uitvoeringspraktijk. Universiteit Leiden, 2008.
• Kuijken, Barthold. The Notation is Not the Music: Reflections on Early Music Practice and Performance. Indiana: Indiana University Press, 2013.
• Quantz, Joachim. On Playing The Flute, translation by Edward R. Reilly, second ed. London: Faber and Faber Ltd, 2010. PDF e-book.
• Schulenberg, David. The Keyboard Music of J. S. Bach. New York: Routledge, 2006.
• Stauffer, George B. “Changing Issues of Performance Practice.” In The Cambridge Companion to Bach, edited by John Butt, 260-277. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.