Kan je weten hoe een klassieke componist zijn muziek heeft bedoeld? [deel 5]

Deze vraag maakt deel uit van een breed muziekfilosofisch debat met uiteenlopende visies. Sommige muzikanten vinden het zinloos om deze vraag via historisch onderzoek te beantwoorden, omdat elke interpretatie van Bach vooral je eigen aannames weerspiegelt. Anderen geloven juist dat goed onderzoek onfeilbare antwoorden kan geven over Bachs bedoelingen. Beide standpunten zijn echter vrij extreem.

De eerste visie kan leiden tot een relativistische benadering, waarin elke uitvoering even geldig is, zonder enige historische grondslag. De tweede is te definitief en negeert de grenzen en uitdagingen van muziekwetenschappelijk onderzoek. De waarheid ligt waarschijnlijk ergens in het midden. In dit blog wordt dieper ingegaan op deze discussie.

J. S. Bach (bron: Photos.com/Getty Images)

Om deze discussie te verhelderen, worden drie problemen en drie nuanceringen besproken. Elk van deze kwesties biedt op zichzelf voldoende materiaal voor een uitgebreid boek. Dit blog geeft echter slechts een kleine inkijk in de complexiteit van het vraagstuk. Definitieve antwoorden zijn niet het doel, maar wel inzichten die stof tot nadenken bieden.

“Je kan Bach niet interviewen over hoe hij iets heeft bedoeld.”

Er is een discussie mogelijk over de vraag of het echt nodig is om te weten wat Bach precies bedoelde om zijn muziek goed te begrijpen. Een componist hoeft namelijk niet altijd de enige te zijn die bepaalt hoe zijn muziek moet worden opgevat. Iedereen kan vanuit eigen smaak en voorkeur de muziek op een eigen manier interpreteren.

Maar stel dat we toch aannemen dat Bachs bedoelingen belangrijk zijn voor hoe je zijn muziek speelt en begrijpt. Dan stuiten we op een groot probleem: we hebben geen directe toegang tot Bachs gedachten. Hij leeft niet meer, dus we kunnen hem niet vragen wat hij precies bedoelde. Het enige wat overblijft, is het bestuderen van historische documenten. En ook die bronnen bekijken we altijd vanuit onze eigen blik en ideeën. We nemen onze eigen aannames en overtuigingen mee in het onderzoek, bewust of onbewust.

Hierdoor kun je je afvragen: zijn we in Bach-onderzoek niet vooral bezig onze eigen gedachten en aannames te ontdekken?

“Bach did not, it is true, occupy himself with deep theoretical speculations on music.”

– C. P. E. Bach

Naast het ‘intentie-probleem’ is er ook het gebrek aan bronnen. We beschikken over weinig directe teksten van Bach zelf. Er zijn geen traktaten of handboeken waarin hij zijn opvattingen over muziek systematisch heeft vastgelegd (Marshall 1989, 255). De reden hiervoor is onbekend.

Misschien had hij er geen tijd voor, zoals zijn zoon Carl Philipp Emanuel Bach schreef aan Bachs biograaf J. N. Forkel: “With his many activities he hardly had time for the most necessary correspondence, and accordingly would not indulge in lengthy written exchanges.” (NBR V, nr. 395).

In Bachs obituarium staat ook: “Bach did not, it is true, occupy himself with deep theoretical speculations on music, but was all the stronger in the practice of the art.” (NBR III, nr. 306).

Zelfs wanneer er voldoende bronnen zouden zijn, blijft het moeilijk om de bedoeling van iemand te begrijpen zonder de persoon zelf te spreken. Het gebrek aan bronnen maakt deze taak echter nog uitdagender.

C. P. E. Bach (bron: Wikimedia Commons)

“Vanuit de opvattingen van tijdgenoten trekken we conclusies over Bach zelf. Die interpretatie-werkwijze is natuurlijk niet zonder problemen.”

Als er geen directe bronnen van Bach beschikbaar zijn, moeten andere bronnen worden geraadpleegd, meestal van tijdgenoten. Vanuit de opvattingen van tijdgenoten trekken we conclusies over Bach zelf. Die interpretatie-werkwijze is natuurlijk niet zonder problemen.

Neem bijvoorbeeld de vraag wat Bach bedoelde met de tempo-aanduiding ‘allegro’. Vaak denken onderzoekers: ‘Er is een traktaat van tijdgenoot X waarin wordt uitgelegd wat allegro betekent. Dus Bach moet dat ook zo hebben bedoeld.’

Deze redenering is echter vol aannames. Bach kan aan een gangbaar woord, zoals allegro, een eigen betekenis hebben gegeven. Hierdoor wordt het lastig om zijn unieke interpretatie te begrijpen.

Daarnaast is het ook belangrijk om te beseffen dat de tijdgenoot X zelf misschien niet zo eenvoudig te interpreteren is. Ook daar loop je tegen vergelijkbare problemen aan. Zo stapelen de interpretaties zich op, en wordt het steeds moeilijker om de oorspronkelijke bedoeling te achterhalen.

De tekst gaat hieronder verder…

De bovengenoemde problemen kunnen niet zomaar worden genegeerd; ze verdienen aandacht en overweging. Hoewel er veel punten zijn waarover consensus kan bestaan, blijft het de vraag welke definitieve conclusies hieruit kunnen worden getrokken.

Eerst een kleine nuance: het is niet zo dat er helemaal geen bronnen van Bach zelf beschikbaar zijn. Er bestaan manuscripten en tekstbronnen die belangrijke informatie bieden voor de uitvoeringspraktijk.

“Een kunstwerk zegt op zichzelf iets over de maker.”

Tip: je kan Bachs manuscripten (autografen) online bekijken.

Manuscript van Bachs ‘Inventie nr. 3’ (met bogen)

Er zijn verschillende aanvullende tekstdocumenten van Bach zelf, waaronder korte brieven, inleidingen op muziekstukken, testimonials voor andere muzikanten, afschriften en inboedeloverzichten.

Een waardevol standaardwerk waarin al deze bronnen zijn gebundeld, is *The New Bach Reader* (NBR), wat sterk aanbevolen wordt voor een diepgaander inzicht in Bachs werk.

Inboedeloverzichten zijn bijzonder belangrijk omdat ze inzicht geven in de specifieke instrumenten die Bach bezat. Kennis van zijn instrumenten is cruciaal voor het begrijpen van uitvoeringsmogelijkheden. Dit beïnvloedt bijvoorbeeld hoe luid of zacht een instrument kan klinken, wat helpt bij het bepalen van volumemarges. Daarnaast biedt deze informatie inzicht in speelwijzen (zoals legato en staccato) en hoe lang een toon doorklinkt na het aanslaan, evenals andere geluidsaspecten. Deze kennis is bepalend voor een accurate interpretatie.

Bach vermeldt in zijn brieven soms ook bezettingen voor een stuk (NBR II, nr. 151). Hierdoor is het mogelijk om te achterhalen hoeveel muzikanten hij in een orkest voor zijn composities in gedachten had, evenals de vereisten voor het gebruik van mannen, vrouwen, jongens of meisjes. Ook geeft het aanwijzingen over de indeling en plaatsing van instrumentalisten en vocalisten op het podium.

Hoewel er niet veel bronnen beschikbaar zijn, is het belangrijk te erkennen dat de informatie die zij bieden ook beperkingen kent.

Als Bach een bepaalde orkestbezetting gebruikte, zegt dat nog niet definitief iets over zijn eigen wensen of voorkeuren. Hij moest soms werken met de middelen die hij had. Het is goed mogelijk dat hij liever meer muzikanten had gehad of dat hij hogere kwaliteit muzikanten wenste, zodat hij moeilijkere partijen kon componeren.

In zijn memorandum van 1730 uitte Bach zijn frustraties over de kwaliteiten en beperkingen van zijn muzikanten en vocalisten (Marshall 1989, 232).

Bachs memorandum uit 1730 (bron: NBR II, nr. 151)

“de antwoorden die worden gevonden, beïnvloeden ook de manier waarop iemand naar de wereld kijkt.”

Bij het bestuderen van Bachs muziek of literatuur zijn persoonlijke opvattingen onvermijdelijk. Iedereen heeft een eigen referentiekader, ook wel een ‘horizon’ genoemd. Deze horizon is gevuld met waarden en overtuigingen die bepalen hoe iets wordt geïnterpreteerd. Dit wordt soms ‘vooringenomenheid’ of ‘bias’ genoemd.

Toch is deze vooringenomenheid niet beperkend. De horizon is niet statisch; hij kan zich ontwikkelen. Wat men ontdekt in de muziek of literatuur kan de eigen horizon verruimen. Dit is een interactief proces: de antwoorden die worden gevonden, beïnvloeden ook de manier waarop iemand naar de wereld kijkt.

Wanneer iemand nieuwe dingen leert of zijn of haar kennis aanpast op basis van een tekst, betekent dit dat de horizon veranderd is. Als er geen veranderingen zouden optreden, zou men vastzitten in dezelfde ideeën.

Onderzoek toont aan dat het mogelijk is om deze vooringenomenheid te veranderen, bijvoorbeeld door gesprekken met mensen die anders denken (Mercier & Sperber, 2011; Mercier 2017, 109-110).

Hieruit blijkt dat het mogelijk is om je horizon te verruimen. Dit ondersteunt de waarde van Historically Informed Performance (HIP) onderzoek.

De tekst gaat hieronder verder…

Een eerder genoemd probleem is dat veel redeneringen over Bachs bedoelingen op de volgende manier verlopen: ‘We hebben een traktaat X van een belangrijke tijdgenoot Y. Hij/zij zegt dat allegro dit of dat kan betekenen. Dus Bach moet allegro ook zo hebben bedoeld.’

Hoewel deze gedachtegang geen absolute zekerheden biedt, betekent dit niet dat de werkwijze onredelijk of ongegrond is. Deze benadering is een standaard methodische vooronderstelling in historisch en tekstwetenschappelijk onderzoek.

J. G. Walthers Musikalisches Lexikon, 1732 (bron: Amazon.com)

“Useful answers [in Bach studies] are likely to be framed in terms of probabilities and possibilities, not absolute black and white dogmas.”

– David Schulenberg

Iedere musicus wil graag begrijpen hoe Bach zijn muziek bedoelde, en HIP-muzikanten zijn daar al lange tijd mee bezig. Dit onderzoek brengt echter problemen en grenzen met zich mee.

Bij Bach-onderzoek worden verschillende gegevens geïnterpreteerd en gecombineerd, wat afhankelijk is van aannames en methoden die soms betwist worden. Bovendien kunnen Bach en zijn tijdgenoten verschillende opvattingen hebben, wat de zekerheid over definitieve uitspraken vermindert. Zoals Bach-specialist Barthold Kuijken terecht opmerkt: “The more we study the old sources, the more it becomes obvious that there is not a unique historical truth, valid for all times, places, styles, genres, and composers” (Kuijken 2013, 4).

Toch zijn er wel degelijk conclusies te trekken, vaak met een hoge waarschijnlijkheid. Hoewel het moeilijk kan zijn om de meest juiste interpretatie vast te stellen, kunnen onwaarschijnlijke interpretaties vaak worden uitgesloten. Dit schept duidelijke kaders voor artistieke interpretatie.

De historically informed practice biedt richtlijnen en een weloverwogen aanpak om Bachs muziek te interpreteren, maar het blijft belangrijk om te denken in termen van waarschijnlijkheden. Zoals David Schulenberg stelt: “Useful answers [in Bach studies] are likely to be framed in terms of probabilities and possibilities, not absolute black and white dogmas” (Schulenberg 2006, 11).

Met deze nuances in gedachten, kan historische informatie zeker helpen om beter te begrijpen hoe Bach het mogelijk of waarschijnlijk bedoeld heeft.

Literatuur

• Bach Digital voor oorspronkelijke manuscripten (autografen). Beschikbaar via https://www.bach-digital.de/content/index.xed;jsessionid=3E26BBD15CA3B5E409530E7D497B41DC?lang=en
• David, Hans T. and Arthur Mendel. The New Bach Reader: A Life of Johann Sebastian Bach in Letters and Documents. Revised and enlarged by Christoph Wolf. New York: Norton, 1998. Afgekort NBR.
• Koopman, Ton. Oratie: Authenticiteit in de historische uitvoeringspraktijk. Universiteit Leiden, 2008.
• Kuijken, Barthold. The Notation is not the Music: Reflections on Early Music Practice and Performance. Indiana: Indiana University Press, 2013.
• Marshall, Robert L. The Music of Johann Sebastian Bach: The Sources, The Style, The Significance. New York: Schirmer Books, 1989.
• Mercier, Hugo. “Confirmation Bias.” In R. F. Pohl, Cognitive illusions: Intriguing phenomena in thinking, judgment and memory, second edition. London and New York: Routledge, 2017.
• Mercier, Hugo and Dan Sperber (2011). Why do humans reason? Arguments for an argumentative theory. Behavioral and Brain Sciences, 34(2), 57–74. Beschikbaar via https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21447233.
• Schulenberg, David. The Keyboard Music of J. S. Bach. New York: Routledge, 2006
• Voermans, Erik. “Dirigent Ton Koopman: ‘Ik ken geen slechte stukken van Bach’.” Parool, 13 oktober, 2019. Beschikbaar via https://www.parool.nl/nieuws/dirigent-ton-koopman-ik-ken-geen-slechte-stukken-van-bach~b77b7690/